Czesław Marchaj

naukowiec, żeglarz

ur. 9 lipca 1918 r. w Słomnikach, zm. 21 lipca 2015 r. w Warszawie

miejsce pochówku: Cmentarz Powązkowski w Warszawie

W młodości profesor Marchaj interesował się lotnictwem i szybownictwem. Jak wynika z jego wspomnień i relacji rodzinnych miał studiować w Państwowej Wyższej Szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki im. H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie. Jak sam twierdził, bezpośrednio przed wojną był pracownikiem Instytutu Aerodynamicznego Politechniki Warszawskiej.

W czasie wojny ukończył podchorążówkę ZWZ-AK, wykonywał w Warszawie zadania wywiadowcze dla AK (obserwacja „folksdojczów” itp.). Zetknął się ze środowiskiem ruchu Zadruga i został jej członkiem przyjmując imię „Władybor”. Był też członkiem Stronnictwa Zrywu Narodowego i brał udział w kolportażu pisma „Zryw” - organu tej partii.

Po II wojnie światowej Czesław Marchaj miał zablokowany dostęp do instytucji i organizacji związanych z lotnictwem, ze względu na podejrzenia władz o nieprzychylność ustrojowi PRL. Związał się wtedy z żeglarstwem, jako dziedziną najbliższą lotnictwu i aerodynamice. W 1949 roku został aresztowany za próbę ucieczki do Szwecji, tj. nielegalnego przekroczenia granicy, i przebywał w areszcie przez półtora roku, do czerwca 1951 roku. Orzeczoną dodatkowo karę grzywny obniżono w 1953 roku na mocy amnestii.

W tym samym roku, korzystając ze swej wiedzy w dziedzinie aerodynamiki, zmodyfikował (w ramach przepisów klasowych) jacht klasy Finn i wygrał na nim regaty-maraton na trasie Warszawa-Gdańsk pokonując krajową czołówkę zawodników. Poproszony o wyjaśnienie swojego niespodziewanego sukcesu, zaprezentował w zimie 1953/54 serię wykładów dla członków warszawskich klubów żeglarskich, zebranych i opublikowanych następnie w 1957 w formie książki: „Teoria żeglowania". Książkę tę Czesław Marchaj w dalszym okresie wielokrotnie przeredagowywał i rozbudował do serii opracowań z teorii budowy i użytkowania statków żaglowych, publikowanych regularnie w wielu językach. Z książką związana jest anegdota: Jeden z bardzo znanych współczesnych żeglarzy przeczytał ją, ale niestety, prawie nic nie zrozumiał. Zaparł się jednak, i przeczytał ją jeszcze raz. Niewiele to pomogło więc do lektury zabrał się raz jeszcze. Po dokładnej analizie tekstu i rozrysowaniu wykresów, uznał, że posiadł wiedzę niezbędną do startu w regatach.

Swoje dokonania Czesław Marchaj potwierdził wygraną w 1956 roku międzynarodowych regat w klasie Finn w Sopocie. Był aktywnym zawodnikiem regatowym i działaczem Polskiego Związku Żeglarskiego, a od 1959 roku pełnił w Związku funkcję wiceprezesa ds. szkoleniowych.

W latach 60. rozpoczął działalność na forum międzynarodowym. W roku 1960 wyjechał po raz pierwszy na Uniwersytet w Southampton, gdzie został zatrudniony i spędził 2,5 roku (od czerwca 1960 do stycznia 1963 roku). Powrócił do Polski w roku 1963. W latach 1962 - 1969 był przedstawicielem Polskiego Związku Żeglarskiego w YIRU. W 1969 został odwołany z tej funkcji, być może za krytyczne uwagi wobec polityki władz PRL. Od roku 1967 ponownie przebywał w Southampton i miał tam pozostać do roku 1970.

W roku 1970 otrzymał w Anglii azyl polityczny. W 1976 roku skończył w Southampton studia filozoficzne. Rozpoczął też intensywną działalność naukową. Publikował szereg prac z teorii budowy i użytkowania statków żaglowych, był konsultantem przy budowie morskich jachtów regatowych Doradzał brytyjskiemu zespołowi  Lionheart przygotowującemu się w 1980 roku do eliminacji o Puchar Ameryki oraz pracował przy dochodzeniach w sprawie morskich katastrof żaglowców.

Szczególną jego uwagę zwróciła sprawa regat Fastnet Race w roku 1979, kiedy wskutek huraganowego wiatru zatonęło kilkanaście jachtów. W 1998 roku otrzymał “Small Craft Group Medal" przyznawany przez Royal Institution of Naval Architects. W 2009 roku otrzymał srebrny medal Międzynarodowej Federacji Żeglarskiej (ISAF).

W swoich książkach Czesław Marchaj analizował wiele zjawisk wcześniej znanych z żeglarskiego doświadczenia, ale nie opisanych poprzednio matematycznie, jak np. zjawisko dynamicznej niestabilności niektórych jachtów przy pełnych wiatrach. Prezentował także doświadczalne i teoretyczne (badania w tunelu i modelowanie matematyczne) weryfikacje (lub obalenia) faktów i mitów żeglarskich, jak np. mit o roli foka w powstawaniu efektu dyszy.

Czesław Marchaj uznawany jest na świecie jako pionier badań aerodynamiki ożaglowania w tunelach aerodynamicznych i naukowego podejścia, wzorowanego na aerodynamice lotniczej, do własności aerodynamicznych statków żaglowych.

Nagrody i wyróżnienia:

Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski

Medal Wojska (trzykrotnie)

Krzyż Armii Krajowej

„Small Craft Group Medal” przyznawany przez Royal Institution of Naval Architects

Srebrny medal Międzynarodowej Federacji Żeglarskiej

Członek Honorowe PZŻ

Autor książek:
Teoria żeglowania, 1957
Теория плавания под парусом”, 1963
„Teoria żeglowania, 1966
Мархай Ч. Теория плавания под парусами, 1970
“Sailing Theory and Practice", 1964
“Aero-hydrodynamics of sailing”, 2000
“Aerodynamik und Hydrodynamik des Segelns”, 1982
“ Die Aerodynamik der Segel. Theorie und Praxis”, 1997 ​
“ Sail performance: techniques to maximize sail power”  ​
“Seaworthiness: the forgotten factor”
„Teoria żeglowania: aerodynamika żagla” 2004
„Teoria żeglowania: aerodynamika żagla”, 2009
„ Dzielność morska: zapomniany czynnik”, 2002​

reprodukcje: Marek Słodownik