Mariusz Zaruski

Mariusz Zaruski

żeglarz, działacz żeglarstwa, pisarz

ur. 31 stycznia 1867 r. w Dumanowie, zm. 8 kwietnia 1941 r. w Chersoniu

miejsce pochówku: nieznane; symboliczne groby na Cmentarzach w |Chersoniu i na Pęksowym Brzysku w Zakopanem

 31 stycznia 1867 urodził się tam Mariusz Zaruski. Rodzina składała się z 6 osób: ojca Seweryna, matki Eufrozyny, dziadka i trójki dzieci – Stanisława, Mariusza, Bolesława. Po rozbiorach Polski Podole, wraz z Dumanowem, znalazło się pod zaborem rosyjskim.

W 1885 roku, po zdaniu matury wyjechał na studia matematyczno-fizyczne na Uniwersytet w Odessie, później studiował w Szkole Sztuk Pięknych. W czasie wakacji jako wolontariusz zaciągał się na statki i odbywał rejsy na Daleki Wschód, Syberię, do Chin, Japonii, Indii, Egiptu i Syrii. Za działalność patriotyczną został zesłany w 1894 roku do Archangielska, gdzie ukończył Szkołę Morską z tytułem Szturmana Żeglugi Wielkiej.

Mariusz Zaruski w okresie rosyjskim.

W pierwszym rejsie na żaglowcu „Derżawa” popłynął przez Ocean Arktyczny do Norwegii z ładunkiem drewna i futer. Później pływał po morzach arktycznych jako kapitan na statku „Nadieżda”. Po odbyciu kary zsyłki powrócił na dwa lata do Odessy, gdzie ożenił się z Izabelą Kietlińską. Następnie pojechał do Krakowa (1901–1906), gdzie ukończył malarstwo na Akademii Sztuk Pięknych. Z powodu złego stanu zdrowia żony przeniósł się (1907) do Zakopanego, gdzie zajął się turystyką górską i taternictwem. Wytyczał szlaki turystyczne w Tatrach, szkolił przewodników i działał w TOPR – był inicjatorem powstania tej organizacji w 1909 roku.

Mariusz Zaruski w okresie zakopiańskim.

„Musimy stworzyć instytucję na wzór ochotniczych straży pożarnych, pogotowia ratunkowego w miastach itp., któraby w każdej chwili gotowała był nieść pomoc potrzebującym jej w Tatrach. Doświadczonych taterników i przewodników sumiennych, którzy stanowić będą kadry ochotnicze i zobowiążą się na każde wezwanie czynną nieść pomoc w górach nie zabraknie.”

Zaruski opracował statut pogotowia, który w 29 kwietnia 1909 roku został zatwierdzony i ten dzień jest datą powstania TOPR-u, czyli Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, trzeciej na świecie górskiej służby ratowniczej.  Mariusz Zaruski został naczelnikiem straży ratunkowej. Opracował także tekst ślubowania członków straży ratunkowej i założył księgę ślubowań. System wzywania pomocy w górach wymyślony przez Zaruskiego stosowany jest do dzisiaj.

Zaruski był jednym z pierwszych popularyzatorów narciarstwa w polskich górach, organizował kursy narciarskie. W latach 1912–1914 należał do Związku Strzeleckiego. W Zakopanem zastała go I wojna światowa i wstąpił do Legionów. Od 1914 roku służył w 1 Pułku Ułanów. Walczył na jego czele pułku kawalerii w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku. 1 marca 1923 roku został zatwierdzony na stanowisku adiutanta generalnego prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. Z dniem 30 kwietnia 1926 roku został przeniesiony w stan spoczynku.

Służba wojskowa Mariusza Zaruskiego.

Na emeryturze poświęcił się całkowicie działalności propagandowej i organizacyjnej. Był współzałożycielem YACHT KLUBU POLSKI i wpłynął na zaopatrzenie go w pierwszy w kraju pełnomorski jacht, nazwany „Witeź”. Był też pierwszym komandorem YKP, a także współzałożycielem Ligi Morskiej i Rzecznej (później Liga Morska i Kolonialna). Był faktycznym twórcą Komitetu Floty Narodowej (będącego do tej pory tylko niezrealizowaną, zapomnianą uchwałą sejmową), z którego składek kupiono m.in. żaglowiec „Dar Pomorza”. Był projektodawcą Inspektoratu Wychowania Morskiego Młodzieży.

Mariusz Zaruski na morzu.

Zorganizował Morską Komisję Terminologiczną z udziałem przedstawicieli Akademii Umiejętności, Marynarki i uniwersytetów. Objął w 1935 funkcję kapitana na szkunerze, który pierwotnie nazwano „Harcerz”, a który na życzenie generała przemianowano na „Zawisza Czarny”. W tym czasie Zaruski zwyciężył w wyborach na prezesa Polskiego Związku Żeglarskiego. Ostatni rejs na „Zawiszy Czarnym” Zaruski kończył w wakacje 1939 roku. Od września 1939 r. 74-letni wówczas generał, ukrywał się we Lwowie. Został aresztowany przez NKWD w 1940 r. na skutek donosu jednego z oficerów polskich. Został skazany na pięć lat zesłania do Kraju Krasnojarskiego. Ze względu na wiek i chorobę serca został jednak, prawdopodobnie w październiku 1940 r., przetransportowany do szpitala więziennego w Chersoniu. Generał zmarł 8 kwietnia 1941 r. z powodu ostrej niewydolności serca. Generał Zaruski został zrehabilitowany przez radzieckie władze 21 czerwca 1989 r.

Dokonania Zaruskiego w Tatrach

• nadzorował budowę schroniska przy Czarnym Stawie Gąsienicowym,
• nadzorował schronisko przy Morskim Oku,
• uruchomił wycieczkowe rejsy łodziami po Morskim Oku,
• był inicjatorem założenia w 1906 roku Zakopiańskiego Towarzystwa Łyżwistów, które dwa miesiące później zmieniło nazwę na Zakopiański Oddział Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego,
• prowadził kursy narciarskie i wyprawy w góry wysokie,
• uruchomił sieć obserwatoriów pogodowych w górach z myślą o turystach,
• współorganizował pierwsze zawody narciarskie w polskich Tatrach 13 marca 1910 roku
• opracował „ułamkową skalę trudności dróg narciarskich”, prowadził także pierwszy specjalistyczny kurs narciarski dla przewodników w marcu 1911 roku.,
• zreorganizował straż pożarną w Zakopanem,
• zorganizował garderobę dla turystów na dworcu kolejowym,
• pisywał do ogólnokrajowych i lokalnych czasopism promując turystykę tatrzańską,
• założył w Zakopanem koło dziennikarzy.

Mariusz Zaruski był także niezwykle aktywny w żeglarstwie. W 1929 roku został szefem Ośrodka Szkolenia Morskiego w Jastarni. W kolejnych latach ośrodek przeniesiono do Gdyni. Zaruski opracował wszystkie regulaminy, skrypty i podręczniki, a także nadzorował proces szkolenia obejmujący ponad 200 osób każdego roku. Ponadto chętnie prowadził rejsy z kadetami ucząc ich żeglarskiego rzemiosła.

Zaruski dodał do prawa harcerskiego dodał nakaz „Poznajcie morze, uczuciem się z nim zwiążcie, uznajcie je za własną, bezcenną wielkość. Bez morza nie ma życia dla dzisiejszej Polski”. („Zeszyty Historyczne Harcerstwa”, 1987.)

Jako dziennikarz opublikował prawie 800 artykułów o żeglarstwie w kilkudziesięciu czasopismach o tematyce górskiej i morskiej oraz w prasie codziennej. Swoją karierę dziennikarską zaczął w piśmie „Zakopane” w której prowadził rubrykę „Z Tatr”. Koncentrował się w nich na problematyce wychowawczej oraz na zagadnieniach organizacyjnych. Był także redaktorem naczelnym czasopisma „Polska Flota Narodowa”, które ukazywało się w latach 1931-1932. Zaruski pisywał zróżnicowane formy dziennikarskie; reportaże, felietony, komentarze, materiał publicystyczne, dydaktyczne i interwencyjne, teksty satyryczne i reklamowe. Był także poetą, jego pierwsze utwory powstały jeszcze w Odessie, później stworzył wiele utworów poświęconych Tatrom, ale najbardziej znane są „Sonety morskie”

Utwory poetyckie

• Z Nadsona. Wybór poezyj (przekład), Archangielsk 1897.
• Sonety morskie, warszawa, 1934

Żeglarstwo

• Współczesna żegluga morska. Doki, budowa okrętów żaglowych i parowych, przybory żeglarskie, Warszawa 1904.
• Współczesna żegluga morska oraz słownik żeglarski, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1920.
• Moja czwarta podróż na „Witeziu”, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1930.
• Nawigacja. Krótki podręcznik do użytku na jachtach morskich, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1932.
• Prawa i obowiązki kapitanów i sterników jachtowych. Regulamin służby na jachtach. Alarmy, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1933.
• Zasadnicze komendy i rozkazy przy manewrowaniu na statkach żaglowych, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1933.
• Żaglowym jachtem przez Bałtyk, Wyd. Książnica-Atlas, Lwów, Warszawa 1933.
• Na skrzydłach jachtów, Wyd. Książnica-Atlas, Lwów, Warszawa 1933
• Tymczasowy regulamin służby na szkuner-jachcie szkolnym Z.H.P. „Zawisza Czarny”, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1935.
• Wśród wichrów i fal, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1935.
• Słownik morski polsko-angielsko-francusko-niemiecko-rosyjski. Z. 6, Praktyka morska (red. M. Zaruski), Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy, Warszawa 1936.
• Z harcerzami na „Zawiszy Czarnym”, Wyd. Książnica-Atlas, Lwów, Warszawa 1937.
• Sonety morskie, Wydanie 2, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1925.
• Żaglowym yachtem przez Bałtyk, nakładem Yacht Klub Polski, Warszawa 1927.
• Na morzach dalekich, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1925.
• Na pokładzie „Witezia”, Wyd. Yacht Klub Polski, Warszawa 1927.
• Na jachcie „Witeź”, nakładem Instytutu Wyd. Ligi Morskiej i Rzecznej, Warszawa 1928.
• Na pokładzie „Iskry”, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1929.

Narciarstwo i turystyka górska

• Podręcznik narciarstwa według zasad alpejskiej szkoły jazdy na nartach (współautor Henryk Borkowski), Kraków 1908.
• zachowaniu się na wycieczkach zimowych w Tatry, nakładem Sekcji narciarskiej Towarzystwa Tatrzańskiego, Zakopane 1912.
• Zarys rozwoju narciarstwa i zimowej turystyki polskiej w Tatrach, nakładem Towarzystwa Tatrzańskiego, Kraków 1913.
• Orlą Percią w zimie, nakładem Towarzystwa Tatrzańskiego, Kraków 1913.
• Przewodnik po terenach narciarskich Zakopanego i Tatr Polskich, Nakładem Sekcji Narciarskiej Towarzystwa Tatrzańskiego, Zakopane 1913.
• Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1922.
• Na bezdrożach tatrzańskich, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1923.

Jeździectwo

• Nauka jazdy konnej, Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1919.